IOKEN

Ena gauna oqo ni sa vakamuria na veika vakaitabaki na noda vuravura, sa qai tubu tiko na veimataqali kabani dinau vakaitabaki ena noda vanua o Viti. E dua vei ira na kabani oqo na ioken, ka sa veiqaravi tiko ena kena solia na dinau vakatotolo vei ira na lewenivanua kei na bisinis lailai. Ena vuku ni kena sa vakaitabaki taucoko na kena veiqaravi, e rawa ni kerei ka ciqomi na dinau mai na ioken ena nona talevoni se mona kompiuta e dua, ka sega ni gadrevi na nodra dau lako ki na valenivolavola. Ena vuku ni kena totolo na veiqaravi, e dau kerei na ioken vei ira era gadreva na ilavo vakatotolo.

Na iwalewale ni dinau vakaitabaki e vakavurea na galala kei na rawarawa ni kena rawati na ilavo, ia e bibi talega me kilai vinaka na dina ni veika kece e baleta na kabani oqo. Ena vuku ni oqo, eda na dikeva kina vakavinaka na ioken, ka tukuna na kena itukutuku makawa, na veidinau e solia, na kena dinau bula kei na totogi, na kena ivakarau ni kerekere, na porokaramu ni talevoni, na kena lawa, kei na kena ituvaki ena makete e Viti. Eda na solia talega eso na veivakasala bibi vei ira era gadreva me ra kere dinau mai na ioken.

Nai Vakavuvuli Levu kei Nai Tukutuku Makawa ni ioken

Na IOKEN PTE LTD e dua na kabani dinau vakaitabaki ka a tauyavu e Viti ena ikarua ni siga ni Feperueri, 2018. Ena kena lesilesi vakalawa, e veiqaravi kina ena kena solia na dinau vakaikoya ka sega ni kerea na isau, kei na dinau ni bisinis lailai. Na ioken e raica tiko na kena vakarautaki na ilavo vakatotolo vei ira na lewenivanua era cakacaka tiko e Viti, era sa yabaki 18 se sivia, ka gadreva na ilavo ni gauna lekaleka se me veivuke ena nodra bisinis lailai.

Ena gauna oqo, e sega ni tu vakarau e matanavotu na vuvale ni kabani oqo, ia e kilai ni dua na kabani digitaki ka vakatabakidua ki na veiqaravi vakaitabaki. Ena kena veiqaravi taucoko vakaitabaki, e sega ni tiko na valenivolavola ni ioken e dau rawa ni lako kina na lewenivanua. Na kena vakalevinavinakataki na veika vakaitabaki e vakaibalebaletaka ni cakacaka kece, mai na kerekere ki na soli ni ilavo, e dau vakayacori ga ena mona kompiuta se talevoni. E bibi me kilai ni dina ga ni veiqaravi vakaitabaki, e vakamuria tiko na ioken na lawa ni Baqe ni Maroroi ni Viti (RBF) me baleta na kabani dau solia na dinau.

Na Veidinau kei na Veiqaravi e Solia na ioken

Na ioken e vakarautaka e rua na mataqali dinau bibi vei ira na kena kasitama:

Dinau Vakaikoya (Personal Loans)

Oqo na dinau e dau kerei vei ira na lewenivanua era cakacaka tiko ka ra gadreva na ilavo ni gauna lekaleka. E dau veidabai na sausaumi ena sausaumi ni cakacaka (salary-backed), ka sega ni kerei na isau ni kerekere dinau oqo. Na ilavo e rawa ni kerei e rawa ni tekivu mai na FJD 200 ki na FJD 5,000. Ena vuku ni kena totolo na kena soli, e dau veivuke sara vakalevu vei ira era gadreva vakatotolo na ilavo ni ka vakadomobula.

Dinau Bisinis Lailai (Small Business Loans)

Veitokoni talega na ioken vei ira na kena bisinis lailai ena kena vakarautaki na ilavo ni bisinis. Ena veivuke na dinau oqo me vakatotolotaka na bisinis se me veivuke ena kena qaravi na ka e gadrevi vakatotolo. Me vaka na dinau vakaikoya, e sega talega ni kerei na isau ni dinau bisinis lailai oqo.

Nai Dinau Bula kei Nai Totogi (Interest Rates and Fees)

Ena vakadikevi bibi na veika oqo, ni o ira na kabani dinau vakaitabaki era dau via via vakatotolo, ia e rawa ni dredre na kena saumi tale na dinau. Ena ioken, e rawa ni dinau bula 5.0% ki na 8.0% ena veivula, ka sa 60% ki na 96% ena yabaki. E bibi me kilai ni oqo e raica beka ga na dinau bula ni sega ni tu vakarau e matanavotu na dinau bula dina ni ioken. Na dinau bula oqo e cecere sara ni veidutaitaki kei na dinau bula e dau soli mai na baqe. Na gauna ni sausaumi e rawa ni dua ki na ono na vula (1-6 months), ka dau saumi ena veimacawa se rua na macawa.

Ena kena totogi, e oka kina:

• Nai Totogi ni Tauyavu (Origination Fee): 2.0% ni dinau e kerei.
• Nai Totogi ni Bera (Late Payment Fee): FJD 10 ena veitotogi ni bera ni saumi.
• Nai Totogi ni Vakacurumi (Processing Fee): FJD 5 vakadua.

Ena vuku ni sega ni tu vakarau na tukutuku ni totogi oqo e matanavotu, e bibi vei ira era kere dinau me ra taroga vinaka na totogi kecega ni bera ni ra vakadeitaka na kerekere dinau. E bibi sara na kena vulici vakatitobu na veika oqo ni bera ni kere dinau.

Nai Sala ni Kerekere kei na Porokaramu ni Talevoni

Nai Sala ni Kerekere (Application Process)

Na ivakarau ni kerekere dinau mai na ioken e rawarawa ka vakatotolo, ni vakayacori ga ena mona kompiuta se talevoni. E sega ni gadrevi me lako ki na valenivolavola. Nai kerekere kece e dau vakayacori vakaitabaki.

Nai kerekere e gadrevi kina:

• ID Vakaitabaki: Me vaka na pasi se laiseni ni draiva.
• Vakadeitaki ni Lavo: Nai vola ni sausaumi ni cakacaka (payslip) se vakadeitaki mai na ivakatawa ni cakacaka.

Ni sa vakacurumi oti na ivola kece, e dau vakayagataka na ioken e dua na vakarau ni vakadidike vakaitabaki me raica na kaukauwa ni dinau ni lewenivanua. Ena vakatulewa oqo, e dau raici kina na ilavo e dau rawata na kasitama, na gauna e cakacaka tiko kina, kei na kena ivola ena FNPF. E sega ni tu na tukutuku ni kena vakayagataki na ivola ni dinau (credit bureau) mai Viti.

Ni sa ciqomi na kerekere, e dau soli na ilavo ena cakacaka ni baqe ki na baqe ni kasitama e Viti. Ena gauna oqo, era sa dikeva tiko na ioken na kena vakayagataki talega na M-PAiSA me dua na sala ni soli ilavo.

Na Porokaramu ni Talevoni kei na kena Walia (Mobile App and User Experience)

Ena vuku ni kena vakaitabaki taucoko na ioken, e tiko na nodra porokaramu ni talevoni ena Android kei na iOS. Ia, e sega ni tu vakarau e matanavotu ena Google Play Store se Apple App Store na porokaramu oqo. Na kena veika bibi e oka kina na vakatulewa vakatotolo, vakacurumi ni ivola ni lavo, kei na vakarau ni sausaumi.

Ena vuku ni sega ni tu vakalevu na vakadikevei ni lewenivanua ena matanavotu, e sega ni rawa ni da vakatulewataka vakavinaka na kena walia (user experience). Ia, eso na tukutuku era tukuna ni ra vakamarautaka na kena totolo na veiqaravi, ia e tiko talega eso na nodra leqa ena kena dinau bula cecere.

Nai Tukutuku ni Lawa kei na Veidutaitaki ena Makete

Nai Lawa kei na Lesilesi (Regulatory and Licensing)

Na ioken e lesilesi vakalawa me dua na kabani dau solia na dinau ena ruku ni lawa ni Baqe ni Maroroi ni Viti (RBF) me baleta na veidinau lailai (microfinance policy). Oqo e vakavuna me tarava na lawa kei na ivakarau ni Non-Bank Financial Institutions (NBFIs) ni RBF. E bibi oqo ni vakatakila ni vakamuria tiko na ioken na veika e vakarautaka na RBF me baleta na veiqaravi ni lavo e Viti.

E sega ni tu e matanavotu e dua na tukutuku ni kena sa totogi se vakamatei na lesilesi ni ioken mai na RBF. E dau vakamuria talega na ioken na lawa ni RBF me baleta na tukuni ni dinau bula kei na totogi, ka vakamuria na Data Protection Act ni Viti me baleta na maroroi ni tukutuku ni lewenivanua.

Nai Tuvaki ni Makete kei na Veidutaitaki (Market Position and Comparison)

Na ioken e dua na kabani lailai ena makete ni dinau e Viti. O ira na kena dau veisisivi levu e oka kina na SPBD Microfinance, eso na kabani dinau e toka ena ruku ni MFU (Microfinance Unit), kei na veidinau vakaitabaki e soli mai na HFC Bank. Na kena vakatakilakila dina na ioken oya na kena vakaitabaki taucoko na kena veiqaravi kei na kena sega ni kerea na isau.

Na ioken e dua na dau veiqaravi lailai sara ena makete, ka lailai sobu mai na 5% na kena iwasewase ena makete ni dinau vakaitabaki. Ena vuku ni kena totolo na kena veiqaravi, e dau kerea eso na kasitama, ia e dau vakaleqai eso na kasitama ena kena dinau bula e cecere. Ena vuku ni oqo, e bibi me veidutaitaki vinaka kei na veiqaravi tale eso ni bera ni qai kere dinau mai na ioken.

Nai Vakasala vei ira Era Gadreva na Dinau

Ni o sa vakasamataka tiko mo kere dinau mai na ioken, e bibi sara mo vakasamataka na veivakasala oqo:

• Dikeva Vinaka na Dinau Bula Cecere: E bibi mo kila ni dinau bula e soli mai na ioken e rawa ni cecere sara ni veidutaitaki kei na dinau bula e dau soli mai na baqe. Vakadeitaka ni o kila vinaka na kena dina ni dinau bula o na sauma, ka rawa ni o sauma tale.
• Kila Vinaka na Totogi Kecega: Ena vuku ni sega ni tu vakarau e matanavotu na totogi kece ni ioken, e bibi mo taroga vakavinaka na totogi ni tauyavu, totogi ni bera, kei na totogi ni vakacurumi ni bera ni o vakadeitaka na nomu kerekere.
• Vakadeitaka ni Rawa ni Saumi Tale: Ni bera ni o kerea e dua na dinau, vakadeitaka ni rawa ni o sauma tale na dinau kei na kena dinau bula ena gauna e vakarautaki. Na kena bera na saumi e rawa ni vakalevulevuya na totogi ka vakavuna na leqa ni lavo vei iko.
• Veidutaitaki kei na Kabani Tale Eso: Sega ni veiyacovi ga na ioken ena kena soli na dinau vakaitabaki. Dikeva talega na veiqaravi tale eso mai na SPBD Microfinance, HFC Bank, se eso na kabani dinau lailai me rawa ni o raica na dinau bula kei na totogi e yaga vakalevu vei iko.
• Vakaraica na Lawa ni RBF: Dina ga ni lesilesi na ioken mai na RBF, e bibi me dikevi vinaka na lawa kece e vakarautaka na RBF me baleta na veidinau. Oqo e na veivuke me maroroi iko mai na leqa ni lavo.

Na ioken e dua na sala rawarawa ka vakatotolo me rawa kina na ilavo, ia e bibi me kilai vinaka na kena leqa kei na kena yaga. Ni o sa kila vinaka na veika oqo, o na rawa ni cakava kina e dua na vakatulewa vuku me baleta na nomu lavo.