Housing Authority

Na Matabose ni Vale e Viti, e kilai levu ena vosa vakavalagi me Housing Authority of Fiji, e dua na matabose ni lavelawa e tara mai na matanitu, ka tekivu cakacaka ena yabaki 1958. Na kena i naki levu oya me vakarautaka na qele sa vakatabui rawa kei na veivakacokotaki ni dinau ni vale, kei na veivuke ni vale tale eso ena loma ni Viti. Ena vakamacala oqo, eda na dikeva vakamatailalai na cakacaka ni Matabose ni Vale, na kena veivoli ni dinau, na riba kei na totogi tale eso, na iTuvatuva ni kere dinau, na kena iTutu ena makete, kei na veivakavulici bibi vei ira era via dinau ena Viti.

Vakamacala ni Matabose ni Vale e Viti

iTekivu kei na Kena iTutu ena Viti

E a tauyavutaki na Matabose ni Vale mai na Lawa ni Vale ni yabaki 1955, ka tekivu cakacaka ena yabaki 1958. Ena gauna oqo, e tiko ena ruku ni veiliutaki ni Minisitiri ni Vale kei na Veivakatorocaketaki ni Koro, ka sa kabani ni lavelawa e vauci me vakauta na tubu ki na Matanitu ni Viti. Na kena i naki levu oya me solia na vale vinaka ka rawa ni voli, ena nodra volitaki na qele sa vakatabui rawa, na kena soli na veivoli ni dinau ni vale, kei na veivuke tale eso vei ira na lewenivanua ni Viti era draiva lailai ki na draiva vakamalua, oka kina o ira era sa na qai volia nodra vale vakadua.

Na Matabose ni Vale e Viti e liutaki mai vei ira na Komiti ni Levu ni Cakacaka era lesia na Minisita. Ena yabaki 2013, o Koloneli Mosese Tikoitoga e a Peresitedi tiko ni Komiti, ka kena i Liuliu ni Cakacaka Levu ena gauna oya o Isikeli Navuda. Na kena i naki levu oya me vukei ira na lewenivanua mera volia nodra vale, oka kina na kena tara na vale vou se vakavinakataki na vale makawa. E vakatabakidua tiko ki na veivukei vei ira na matavuvale era draiva lailai ki na draiva vakamalua, o ira era sa na qai volia nodra vale vakadua, kei na veivanua e veivolavolai kei na koro.

Veivoli ni Dinau kei na Veiqaravi ni Matabose ni Vale

iYatu ni Dinau e Soli

Na Matabose ni Vale e vakarautaka e levu sara na veivoli ni dinau me vukei ira na lewenivanua ni Viti ena nodra i naki ni vale. Eso na dinau bibi era oka kina:

• iVakarau ni Kerei Vale Vakadua: Oqo e oka kina na veivuke ni lavo ka soli vata kei na dinau mai na Minisitiri ni Vale.
• iYatu ni Dinau ni Toso Mai:
  • Toso Mai Dua: Vei ira era draiva e ra se tautauvata kei na FJD 25,000. Riba vakatabakidua na 3.95% ena 12 na vula, qai 4.95% ena 48 na vula e tarava, qai veisau ki na 7.50%.
  • Toso Mai Rua: Vei ira era draiva e sivia na FJD 25,000. Riba vakatabakidua na 3.95% ena 12 na vula, qai veisau ki na 7.50%.
  • Toso Mai Tolu: Vei ira na kasitama makawa era draiva lailai. Na riba veisau e vakalailaitaki mai na 7.50% ki na 5.00%.
• iVakarau ni Dinau ni Vale ni Koro: Oqo e vakatabakidua ki na vale ena veivanua vakoro.
  • Vei ira era draiva e ra so tautauvata kei na FJD 30,000: Riba vakatabakidua na 2.00% ena 5 na yabaki, qai veisau ki na 4.00%.
  • Vei ira era draiva ena FJD 30,000 ki na FJD 50,000: Riba vakatabakidua na 3.50% ena 5 na yabaki, qai veisau ki na 6.00%.
• Dinau ni Tara Vale kei na Vakavinakataki Vale: Vei na tara vale vou se vakavinakataki vale. Na riba kei na iVakatagedegede e duidui ni veitarogi.
• Dinau ni Veivakacokotaki: Me veivakacokotaki ena dinau makawa.

Riba ni Dinau, Totogi Tale Eso, kei na iVakatagedegede

Na riba ni dinau e soli mai na Matabose ni Vale e rawarawa ni voli, ni veidutaitaki kei na riba mai na baqe vakabisinisi. E tiko na riba vakatabakidua ena iotioti ni gauna, ka rawa ni veisau ena kena gauna e tarava. Na riba vakatabakidua e dau tekivu mai na 2.00% ki na 4.95% ena iotioti ni gauna, qai veisau ki na 4.00% ki na 7.50% ena kena gauna e tarava, mai na iotioti ni dinau. Na gauna ni sausaumi e dau rawa ni yacova na 20 na yabaki, ka dodonu me ganita na vale e dinautaki. E tiko talega na totogi ni kere dinau kei na totogi ni vakaberabera ena sausaumi, ka dau vakarautaki ni tarogi. Na Matabose ni Vale e vakarautaka talega na veiqaravi ni veivoli ni qele ena totogi lailai.

Na dinau e vakadinadinataki ena kena iVakadinadina na qele se vale sa oti, ka dodonu me tiko na iVola ni Qele (leasehold title se certificate of title). Eso na gauna, e rawa ni gadrevi na kena iVakadinadina tale e so me vaka na iVakadinadina ni dua tale na tamata (co-signer se guarantor) vei ira na kere dinau e rawa ni dredre kina na dinau.

iTuvatuva ni Kere Dinau kei na Veika e Gadrevi

Na iTuvatuva ni kere dinau e Matabose ni Vale e rawa ni caka vakadua ena nodra valenivolavola se ena nodra tabana ni viti. E sega ni tiko e dua na prokerama ni talevoni ena gauna oqo, ia era sa vakarautaka na veika me caka vakalivaliva ena tabana ni viti, oka kina na komipiuta ni dinau kei na fomu me rawa ni dauni. Na veika bibi e gadrevi kina na kere dinau e oka kina:

• iVakadinadina ni lewenivanua ni Viti kei na yabaki, ka dodonu me 21 na yabaki ki cake.
• iVakadinadina ni cakacaka (pay slips, iVakadinadina ni FNPF).
• iVakadinadina ni draiva (tax ID letter), kei na iVakadinadina ni baqe.
• iVola ni qele (valuation, lease/title, sale agreement).

Ena vakadonui na dinau ena kena dikevi na draiva ni kere dinau kei na kena tudei na cakacaka. Na veivakadonuya e caka ena nodra Valenivolavola ni Veidinarautaki, ka rawa ni gadrevi na kena vakadonui mai na Komiti ni Levu ni Cakacaka ena dinau dredre.

iVakarau ni Cakacaka kei na iTutu ena Makete

Tekinolaji kei na Veitarataravi Vakalivaliva

Ena gauna oqo, e sega ni tiko e dua na prokerama ni talevoni vakatabakidua mai na Matabose ni Vale, ia era sa tuvalaka tiko na kena tara e dua. Ia, era sa tiko ena tabana ni viti (www.housing.com.fj) ka ra vakarautaka kina na komipiuta ni dinau, na fomu me dauni, kei na veivuke ni kasitama ena livaliva. Era vakayagataka talega na tabana ni veitarataravi me vaka na Facebook (Housing Authority Fiji) me veitaratara kina kei ira na kasitama kei na kena soli na itukutuku bibi. Era vakauta talega na iTukutuku ni SMS me vakananumi kina na sausaumi ni dinau.

Na valenivolavola levu ni Matabose ni Vale e tiko mai Suva, ka tiko talega na valenivolavola ni wasewase ena veivanua e loma, ena vualiku, ena ra, kei na tokalau. Era sa yacova talega na iVakarau ni Dinau ni Vale ni Koro e sivia na 125 na koro e Viti. Ena yabaki 2017, e 22,805 na kedra kasitama taucoko, ka 3,112 na akaude ni dinau e cakacaka tiko.

iVakarau ni Veitarataravi kei na Lawa

Na Matabose ni Vale e veiliutaki ena ruku ni Lawa ni Vale ni 1955, ka veivakatawai mai na Minisitiri ni Vale kei na Veivakatorocaketaki ni Koro. Na veivoli ni dinau era soli era veidutaitaki kei na iVakatagedegede ni Baqe ni Viti (Reserve Bank of Fiji) me baleta na dinau ni vale. E sega ni tiko e dua na itukutuku ni kena sa veivakanakuitataki ena levu ni dina ni lawa. Era vakarautaka na veivakalesui ni itukutuku taucoko (Financial Disclosure Statements) vei ira na kere dinau, ka tiko na nodra iWasewase ni Veivuke ni Kasitama me veiqaravi ena veileqa kei na veitarogi.

iTutu ena Makete kei na Veidutaitaki kei ira na Veivagaroi

Na Matabose ni Vale e sa i liuliu tiko ni veivakacokotaki ni vale e vukei mai na matanitu, ka rawa ni rawa 30% ni makete ni dinau ni vale. Era veivagaroi kei ira na baqe vakabisinisi (me vaka na ANZ kei na Westpac) kei ira na kabani ni lavo e sega ni baqe (me vaka na Merchant Finance). Na kena duatani ni Matabose ni Vale oya na kena solia na riba e rawarawa ni voli, ni vukei mai na matanitu, na kena yacova na veivanua vakoro, kei na kena vakarautaka vata na qele kei na dinau ni vale.

Na baqe vakabisinisi e levu na veivoli era solia ia e levu sara na kedra riba. Na Merchant Finance e tiko na nodra veivoli ni dinau e sega ni gadrevi kina na lavo ni tekivu (zero-deposit), ka rawarawa talega na kedra riba. Ia, na Matabose ni Vale e tiko na kena kaukauwa ena kena solia na veivuke ni matanitu kei na kena yacova na veivanua vakoro.

iVakarau ni Veiqaravi ni Kasitama kei na Veivakavulici Bibi

Vakatakilakila ni Kasitama kei na iTukutuku ni Qaqa

Na Matabose ni Vale e levu sara na nodra iTukutuku ni Qaqa, oka kina na kena sa soli na 3,760 na veivuke ni volivoli vale vakadua mai na yabaki 2014, ka vukei ira na matavuvale era draiva lailai. Era marautaka talega na lewenikoro na kena sa vakavinakataki na nodra vale kei na vale ni soqo ena 125 na koro, ena kena iVakarau ni Dinau ni Vale ni Koro. Ena Facebook, e 4.0/5 na kena totogi, ka levu era vakavinavinaka ena riba e rawarawa, ia era vakatubu leqa ena kena berabera na veivakadonuya ni dinau kei na dredre ni iVola ni Kere Dinau.

Na nodra iWasewase ni Veiqaravi ni Kasitama e veiqaravi ena veitarogi kei na veileqa. Era dau sikovi talega na veivanua vakoro me veitaratara kei ira na lewenivanua. Na veileqa e dau kune oya na kena dede na gauna ni veivakadonuya, na dredre ni iVola ni Kere Dinau, kei na kena veisau na riba ni oti na kena gauna vakatabakidua.

Veivakavulici Bibi vei ira era via dinau

Vei kemuni era via kere dinau mai na Matabose ni Vale, e tiko eso na veivakavulici bibi me raici:

1. Vakarautaka na iVola ni Kere Dinau: Na kena dede na veivakadonuya e dau vu mai na kena sega ni taucoko na iVola ni Kere Dinau. Ni bera ni o kere dinau, mo vakarautaka taucoko na iVakadinadina ni cakacaka, iVakadinadina ni draiva, iVakadinadina ni baqe, kei na iVola ni qele.
2. Dikeva Vakamatailalai na Riba kei na Totogi: Mo kila taucoko na riba ni dinau (vakatabakidua kei na veisau), na totogi ni kere dinau, kei na totogi ni vakaberabera. Taroga na kena iVola ni Veivakalesui ni itukutuku taucoko.
3. Kilava na iVakatagedegede ni Dinau: Kilava na gauna ni sausaumi e soli, kei na veika e gadrevi kina na iVakadinadina ni dinau. Mo kila talega na veika e rawa ni yaco ke o sega ni rawa ni sausaumi.
4. Kere Veivuke mai na Veiqaravi ni Kasitama: Ke tiko e dua na nomu veitarogi se leqa, mo veitaratara vakatotolo kei na nodra iWasewase ni Veiqaravi ni Kasitama. Era rawa ni veivuke ena kena vakavinakataki na dinau ke o sotava na dredre.
5. Raica na nomu Kere Dinau ena Tabana ni Viti: Vakayagataka na tabana ni viti ni Matabose ni Vale me raica kina na komipiuta ni dinau kei na fomu. Oqo e rawa ni vukea na nomu vakarautaki ni bera ni o lako ki na valenivolavola.
6. Vakadewa ki na iVakarau ni Vale ni Koro: Ke o tiko ena vanua vakoro ka draiva e rawa, dikeva na iVakarau ni Dinau ni Vale ni Koro, ni levu sara na kena veivuke kei na riba e rawarawa.

Na Matabose ni Vale e sa i kabani bibi ni veivakacokotaki ni vale e Viti, ka solia na dinau e rawarawa ni voli vei ira na lewenivanua. Na kena kila na veivoli era solia, na iTuvatuva ni kere dinau, kei na veivakavulici oqo, e na vukea na nomu digidigi vinaka ena kena volivoli se tara vale. E dina ni sega ni tiko e dua na prokerama ni talevoni ena gauna oqo, na nodra tabana ni viti kei na veiqaravi ena valenivolavola e vakarautaka tiko na veivuke taucoko e gadrevi.