FDB

Bula vinaka! Ena veivakatorocaketaki ni lavo e Viti, e bibi sara na kena kilai na baqe kei na veidinau era vakarautaka. Na Baqe ni Veivakatorocaketaki ni Viti (FDB) sa i koya e dua na iVurevure ni lavo e rogo levu, ka sa nona iTavi levu na kena veivuke ena tubu ni lavo kei na veivakatorocaketaki ena noda vanua. Ena iVolanivola oqo, eda na raica vakatitobu na iTuvaki ni FDB, na kena veidinau, na iVakarau ni kerekere, kei na veika bibi tale eso me rawa ni veivuke vei ira na lewenivanua.

iTuvatuva ni FDB kei na Kena iTavi Levu e Viti

Na FDB e yavutaki ena iVola ni Lawa ni Baqe ni Veivakatorocaketaki ni Viti (Cap 214) ena 1 ni Julai, 1967. E dua na kabani e tu vakataki koya, ka sa nona iTavi levu na kena vakavuria na veivakatorocaketaki vakailavo ena noda vanua. E dina ga ni taukeni taucoko mai na Matanitu ni Viti, e vakarautaka na iVurevure ni lavo ki na veitabana duidui, ka vakabibitaka na teitei, bisinesi lalai kei na veivakatorocaketaki (SME), kabani levu, kei na iTuvatuva lalai.

Ena yabaki ni lavo 2024, sa rawata na FDB e dua na tubu dina e rauta ni FJD 5.6 na milioni, ka sa sivia na 9,700 na kasitama ena noda vanua. Ena kena iTavi levu, e vakarautaka na FDB na dinau e veiganiti kei na veika era gadreva na kasitama, ka vakabibitaka na veivakatorocaketaki ena veivanua e gadrevi kina na dinau, me vaka na teitei, kei na veika ni bisinesi.

iVakarau ni Dinau kei na iTuvatuva ni Solisoli Lavo

Na FDB e solia na veidinau e veiganiti kei na veika era gadreva na veitabana duidui. Oqo eso na iVakarau ni dinau era vakarautaka:

• Dinau ni Teitei: Ena veivakatorocaketaki ni teitei, voli qele, veivuke ena iVakarau ni lavo e drodro ni teitei (vaka kina raisi, jaina), kei na dinau ni matavuvale ni teitei e sega ni gadreva na iVola ni qele.
• Dinau ni Bisinesi Lalai kei na Veivakatorocaketaki (SME): Ena kena tekivutaki na bisinesi, voli bisinesi, misini, kei na iVurevure ni cakacaka. Na dinau oqo e tekivu mai na FJD 1,000 ki na FJD 500,000.
• Dinau Lailai: Sa i koya oqo e dinau e vakatabakidua vei ira na bisinesi lalai sara (micro-enterprises) ena iTuvatuva ni Vakasau Dinau kei na iVurevure ni Veivuke ni Lavo (CLFS).
• Dinau ni Kabani Levu kei na iTuvatuva Levu: Ena iTuvatuva ni kabani levu kei na veivakatorocaketaki ni iYaya ni cakacaka.
• Dinau ni Vale: Ena voli vale, veisau ni dinau ni vale, kauta tani na iVurevure ni lavo ni vale, kei na iVakarau ni dinau e tu kina na iVurevure ni lavo. Na lailai duadua ni dinau oqo e FJD 30,000.

iSau ni Dinau, iVolasau, kei na iVakatagedegede

Ena nona tiko na FDB me vukea na veivakatorocaketaki, e vakarautaka na iSau ni dinau e veiganiti.

• iSau ni Dinau:
  • Na dinau ni SME e tu kina na iSau e veiganiti (e.g., 3.99% ena so na dinau ni iVakarau ni lavo e drodro ni Teitei).
  • Na dinau ni vale e tekivu mai na 5.5% ena yabaki.
  • Na dinau ni SME/Kabani e tiko ena 6% ki na 10% ena yabaki, e veisau tiko ena iTuvaki ni dinau kei na kena gauna.
• iVolasau:
  • iVolasau ni cakacaka: 1% ki na 2% ni levu ni dinau.
  • iVolasau ni sausauni dede: FJD 25 se 2% ni sausauni e dede.
  • Na iVolasau ni vakadakadai, iVola ni lawa, kei na inisua e sa nona na kasitama.
• iVakatagedegede ni Dinau:
  • Dinau ni vale: 1 ki na 15 na yabaki.
  • Dinau ni SME/Teitei: 1 ki na 7 na yabaki.
  • Dinau ni iYaya ni cakacaka lelevu: me yacova na 25 na yabaki.
• iVakarau ni Sausauni: Sausauni vakawaqaqa; e tu talega na iVakarau ni sausauni e veiganiti kei na gauna ni teitei.
• iTukutuku ni iVurevure ni Veidinau:
  • Teitei: iVola ni qele, iYaya ni cakacaka.
  • SME: iYau ni kabani e tu dede, iVola ni veibuli vakataki koya; me tiko talega e 20% ki na 35% ni iVurevure ni lavo ni kabani.
  • Vale: iVola ni vale e dinau kina; e rawa ni dinau taucoko kevaka e vakayagataki na lavo mai na FNPF.

iVakarau ni Kerekere, iVakarau ni Cakacaka, kei na iVakarau ni Kasitama

Me rawa ni kerei na dinau, e tu na iDaudau ni kerekere kei na iVakarau ni kerekere:

• iDaudau ni Kerekere:
  • Na valenivolavola ni FDB ena Suva, Sigatoka, Nadi, Lautoka, Ba, Rakiraki, Nausori, Savusavu, Seaqaqa, Labasa, Nabouwalu, kei Taveuni.
  • Kerekere ena initaneti kei na fomu e rawa ni daidautaki mai na www.fdb.com.fj (na kerekere taucoko ena initaneti e se vakarau tiko).
• iVakarau ni Kerekere:
  • Mevaka na fomu ni kerekere, iTuvatuva ni bisinesi (kevaka e veiganiti), iVola ni kilai iko, iVola ni lavo, kei na iVakadakadai ni kena rawa ni cakacaka.
  • Na iVakarau ni vakadonui e dau tiko ena loma ni rua na macawa ni oti na kena soli taucoko na iVola ni kerekere.
• iVakarau ni Vakadakadai ni Dinau: Ena vakayagataki na iVakarau ni vakadakadai e vakatabakidua ni FDB e vakaivotavota na iTuvaki ni lavo, iTuvaki ni bisinesi, iVurevure ni veidinau, kei na iVakarau ni dinau ni dauveidinau.
• iVakarau ni Solisoli Dinau: Sa na soli na dinau ena veivukevuke ni lavo ena baqe, lavo ena talevoni veikauyaki (kevaka e rawa), se na seke.

iTuvatuva ni Talevoni Veikauyaki kei na iVakarau ni Veitaratara ena Initaneti

Ena tubu ni veitekino ni lavo, sa vakarau tiko na FDB me vakavurea na nona prokaramu ni talevoni veikauyaki. Ena gauna oqo, e rawa na kerekere kei na daidautaki ni fomu mai na nona vebisaiti. E vakayagataka talega na FDB na iDaudau ni veitaratara ena itukutuku ni veikabula me veitaratara kina kei ira na kasitama ka solia na itukutuku ni veisau.

Veivosaki ni Kasitama kei na iTikotiko ena Makete

E tu eso na veivosaki vinaka mai vei ira na kasitama, vakabibi ena solisoli dinau ni iYaya ni teitei kei na dinau vei ira na bisinesi era taukena na marama. Ia, e tu talega na veitukunataki baleta na dede ni cakacaka vakavolavola kei na lailai ni kerekere taucoko ena initaneti, ka sa vakarau tiko na FDB me vakavinakataka na veika oqo.

Na FDB e liu tiko ena veisolisoli dinau ni veivakatorocaketaki, ka vakabibitaka na teitei kei na iVakarau ni lavo e drodro. Na kena iVeisisivi e okati kina na baqe ni bisinesi (vaka na ANZ, Westpac) kei na veivale ni dinau lalai. E duidui na FDB baleta na kena iSau ni dinau e sau lailai kei na veidusimaki e veiganiti.

iVakarau ni Lawa, iTikotiko ena Makete, kei na Veidusimaki vei ira na Dauveidinau

Na FDB e vakatulewataki mai na Baqe ni Rezivi ni Viti ena iVola ni Lawa ni iVurevure ni Lavo. E vakadonui talega me kabani ni veivuke ni lavo mai na Green Climate Fund (2017-2024). Ena kena iTavi levu, e muria na FDB na iVakarau ni lawa ni Basel II ena kena veivakatorocaketaki ni iTuvaki ni lavo kei na iVakarau ni veitaqomaki ni lavo, kei na iVakarau ni lawa ni AML/CFT ena kena veitaqomaki na lavo ni veivakacaca. Ena kena taqomaki na kasitama, e vakarautaka na iVolasau e matata kei na iVakarau ni veivuke ena gauna ni dredre.

Ena yabaki ni lavo 2024, sa soli e FJD 91.26 na milioni na dinau, ka sa sivia na iTuvatuva ni FJD 80 na milioni. E vakatabibitaka na FDB na veisau ki na iTuvatuva ni talevoni veikauyaki, na kena vakaduavata na dinau (dinau ni vale, dinau ni veivakarautaki), kei na kena vakayacori na valenivolavola ki na veivanua duidui.

Veidusimaki vei ira na Dauveidinau Rawa

Kevaka o via dinau mai na FDB, oqo eso na veidusimaki bibi:

• Vakarautaka Vinaka na iVola: Vakadeitaka ni sa taucoko na nomu iVola ni kerekere, iTuvatuva ni bisinesi, iVola ni kilai iko, kei na iVola ni lavo. Ena vakatotoloa na kena vakadonui na kerekere.
• Kila Vinaka na iVakatagedegede ni Dinau: Vulica na iSau ni dinau, iVolasau, kei na iVakarau ni sausauni. Kerea na veivakamacalataka kevaka e sega ni matata e dua na ka.
• Kerea na Veivuke mai vei ira na Vakailesilesi ni FDB: Era tu na vakailesilesi ni FDB me ra veidusimaki vei iko. Veivosaki kei ira me baleta na iTuvatuva ni dinau e veiganiti kei na nomu iTuvatuva.
• iNaki ni Vuli Vakaivoli: E bibi na nomu kila na iVakarau ni veivoli kei na kena vakataulewataki na lavo. Ena vukea oqo na nomu dinau kei na kena sausauni.
• Vakatabuya na iTuvatuva ni Veivakatorocaketaki: Na FDB e vakatabibitaka na iTuvatuva e vukea na tubu ni lavo kei na veivakatorocaketaki. Vakadeitaka ni nomu iTuvatuva e rawa ni veivuke ki na veivakatorocaketaki ni noda vanua.

Na FDB e dua na iVurevure ni lavo bibi e Viti, ka vukea na tubu ni lavo kei na veivakatorocaketaki ena veitabana duidui. Ena kena vukei ira na dauveidinau me ra kila vinaka na veidinau era vakarautaka, eda na rawa ni vakayagataka vakavinaka na veika e tu me baleta na noda tubu vakailavo kei na tubu ni noda vanua. Ni vaqara na dinau, vakayagataka na nomu gauna mo vakadikeva vakatitobu, vakavinakataka na nomu iVola, ka veivosaki kei ira na vakailesilesi ni FDB. Ena rawa ni vukea oqo na nomu iTuvatuva ni lavo me rawa ni tubu ka veivakatorocaketaki.